“Cultuursensitieve zorg begint bij een goede basishouding”, zo stelt Emel Tuncel, die dit jaar op het jaarlijks congres over het werken met migranten en vluchtelingen spreekt. “Het gaat dan over empathie, respect, openheid, transparantie, authenticiteit… Dingen die iedereen wel kent en er ook bij stilgestaan heeft tijdens haar of zijn opleiding. Als je de onbekende ander ontmoet vanuit deze basishouding, kom je al heel ver.”
Handelingsverlegenheid
Desondanks is in de praktijk een vorm van handelingsverlegenheid te merken wanneer de ander niet helemaal op je lijkt of andere dingen doet. Emel: “Op basis van media, opvoeding, vrienden en ervaringen hebben we vooroordelen gevormd over anderen, die ons denken en handelen beïnvloeden. Dat geldt natuurlijk net zo goed voor hulpverleners en leerkrachten als voor alle andere mensen. En daar sta je dan met je goede basishouding!”, lacht de sympathieke psychologe. “Toch zijn stereotypen heel menselijk”, relativeert zij. “Sinds de industriële revolutie en daarna de informatierevolutie wordt de wereld steeds ingewikkelder en om het bevattelijker te maken, proberen we zaken in hokjes te stoppen. Iedereen doet dat. Maar dat wil uiteraard niet zeggen dat je dan niet hoeft te proberen om dat te voorkomen. Zéker niet als hulpverlener of leerkracht.”
Echte ontmoeting
Als hulpverlener of docent moet je je volgens Emel dus bewust worden van je vooroordelen. “Want dat zijn nog steeds ongegronde oordelen, meningen, gedachten. Vervolgens komt er weer meer ruimte vrij voor een goede basishouding en kunnen we de ander pas écht ontmoeten. Het resultaat hiervan is meestal dat je meer gelijkenissen met elkaar zult vinden dan dat je verschillen aantreft!”.
Dat blijkt echter gemakkelijker gezegd dan gedaan. Emel: “Ons gedrag en kijk op de wereld is gebaseerd op ons referentiekader. Dat komt tot stand op basis van je eigen levenservaringen, opleiding, cultuur, karakter, normen en waarden, kennis en vooroordelen, die vaak onbewust bepalen hoe je iets beoordeelt. Omdat ieders referentiekader uniek is, heeft iedereen dus een persoonlijk beeld van wat waar en goed is. Iedereen heeft dus een bril op waardoor je naar de wereld kijkt en we vergeten wel eens dat een ander evenzeer zijn eigen bril draagt.”
Verschillende brillen
Als hulpverlener en leerkracht is het dus belangrijk dat je je bewust bent van deze verschillende brillen en vervolgens de beweegredenen achter bepaald gedrag. “Als je in de ontmoeting met een ander enkel door je eigen bril blijft kijken, zal het moeilijk zijn om behoeften van de ander tijdig te signaleren, laat staan te bespreken”, zegt Emel. Ik denk dat ervaring daarin heel belangrijk is. Kennis en theorie is nuttig en kan een houvast zijn om de eerste stappen te zetten in de ontmoeting met de ander. Je moet ook eerst weten dat zoiets bestaat, waar je op moet letten, dat niet iedereen hetzelfde is. Maar ervaring zal je pas echt over die handelingsverlegenheid kunnen zetten, je ontmoet verschillende referentiekaders en dan pas zullen je eigen vooroordelen echt uitgedaagd worden. Enkel opleiding is niet voldoende, de praktijk zorgt er pas echt voor dat je die cultuursensitieve basishouding internaliseert.”
Betrekken belangrijke contextfiguren
Ook zijn we als professionals in een individualistische samenleving geneigd om uitsluitend het individu tegenover ons aan te spreken en daar een traject mee aan te gaan. Emel: “Mensen uit andere culturen, die meestal meer collectivistische normen en waarden hanteren, kun je niet zomaar los zien van hun omgeving of context. Het betrekken van belangrijke contextfiguren is dus een absolute must. Betrek ze in het verhaal van een cliënt of leerling, of zorg dat je ze daadwerkelijk fysiek betrekt door hen ook uit te nodigen. Alleen al de erkenning die je daarmee geeft aan de betrokkenheid van de context is al een sterk signaal. Vanuit een systemisch denkkader klinkt dit ook heel logisch, bij iedereen trouwens, uit welke cultuur dan ook”.
Participatie
Cultuursensitiviteit blijkt niet alleen belangrijk bij interventies, maar ook waar het gaat om de inrichting van het hulp- of onderwijsaanbod als geheel. “Participatie vanuit verschillende doelgroepen in je organisatie of school is sowieso een must om je aanbod beter te kunnen aanpassen aan je cliënten en studenten. Op basis van kennis en ervaring kan je wel een idee hebben over wat je denkt dat men nodig heeft, maar hun stem laten klinken en horen is veel waardevoller en zorgt voor meer verbinding. De kracht in participatie wordt vaak vergeten. We moeten niet over de mensen denken en beslissen, we moeten de mensen zelf laten denken en beslissen.”
Diversiteit binnen de diversiteit
Tot slot geeft Emel nog een essentiële, relativerende opmerking mee: “Belangrijk is dat je je als professional niet krampachtig vasthoudt aan kennis, maar die vooral inzet als houvast om de ander te ontmoeten. Je kan kennis hebben over bepaalde culturen, maar de ene man is de andere man niet. Er is dus diversiteit binnen de diversiteit. Ook binnen culturen zijn er zeer veel verschillen, omdat iedereen als persoon een eigen karakter, opvoeding, opleiding en ervaringen heeft. Het belangrijkste is dat je een open blik hebt en het individu wil leren kennen. Kennis over culturen kan je helpen om bruggen te bouwen, door bijvoorbeeld uit interesse de juiste vragen te stellen om de ander te leren kennen. De ander zal dan wel zelf aangeven of dit ook geldt voor hem of niet.”
Op het jaarlijks congres over het werken met migranten en vluchtelingen zal Emel haar zienswijze, kennis en ervaringen uitvoerig delen met de deelnemers. Lezers van de gratis nieuwsbrief van Blik op Hulp krijgen korting.
Emel Tuncel is afgestudeerd als klinisch psychologe aan de Universiteit Gent (B) en werkt als stafmedewerker en coördinator cultuursensitieve pleegzorg in Pleegzorg Oost-Vlaanderen. Ze geeft gastlezingen over interculturele hulpverlening, opvoeden in twee culturen en over cultuursensitieve pleegzorg.
Interessant artikel? Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief en mis nooit meer iets!
Mee discussiëren over dit en andere artikelen kan in onze LinkedIn-groep.
