Wat zegt het over ons en onze cultuur dat we kinderen ‘diagnosticeren’ vanwege lastig gedrag die we ‘symptomen’ noemen? Waarom maken we letterlijk en figuurlijk zo’n ding van druk gedrag? Abstracte begrippen tot ‘ding maken’ – in letterlijke zin – heeft een naam: reïficatie. Reïficatie kan ervoor zorgen dat we de naam die we hebben gegeven aan druk en rusteloos gedrag, ADHD, gaan aanzien voor de oorzaak van datzelfde gedrag. En dat kun je niet zomaar doen, volgens Sanne te Meerman, die kortgeleden op dit onderwerp promoveerde aan de Rijksuniversiteit Groningen
Benoeming of verklaring
Het door elkaar halen van ‘benoeming’ en ‘verklaring’ is slechts één manier van reïficeren. Te Meerman beschrijft er meer en toont dat er in academische studieboeken vaak reïficerend geschreven wordt over ADHD. Kleine hersenverschillen die door onderzoekers op groepsniveau aangetoond zijn, worden bijvoorbeeld vaak weergegeven alsof ze zouden gelden voor ieder individueel kind met ADHD. Te Meerman: “Dit is een misleidende generalisatie. Er zijn nooit lichamelijke kenmerken gevonden die onderscheidend zijn voor mensen met een ADHD classificatie. Door te suggereren dat dergelijke kinderen een uniek hersenkenmerk delen wordt ADHD onterecht voorgesteld als een ziekte-entiteit die vergelijkbaar is met een neurologische aandoening”.
Hersendelen
Hersenonderzoekers stelden niet zo lang geleden dat patiënten veranderde hersenen hebben en dat ADHD daarom een stoornis van het brein zou zijn. Volgens hen zouden clinici ouders en patiënten deze boodschap mee moeten geven omdat zij daarbij gebaat zouden kunnen zijn”. Te Meerman heeft daar diepgaande kritiek op die conclusie: “De uitkomsten van het onderzoek betroffen gemiddelde verschillen tussen de onderzoeksgroepen; de zogenaamde ’test- en controlegroep’ lieten voornamelijk overlap zien. De auteurs suggereren dus onterecht dat allen die geclassificeerd zijn met ADHD kleinere hersendelen hebben. In feite hebben veel mensen met een ADHD classificatie grotere hersendelen dan gemiddeld, terwijl veel mensen zonder ADHD classificatie kleinere hersenen dan gemiddeld hebben”, betoogt zij in haar proefschrift.
Neurofysiologie en neurochemie ADHD
Volgens Te Meerman is er scala aan mechanismen die reïficatie veroorzaken. Bijvoorbeeld, bij vergelijkbaar onderzoek naar neurofysiologie en neurochemie selecteren onderzoekers vaak hersenscans van de meest extreme vondsten uit de test- en controlegroep. “Die worden dan gepresenteerd als representatief voor beide onderzoeksgroepen. Daarbij is er weer veel overlap tussen beide groepen en varieert hersenactiviteit sterk tussen individuen, ongeacht of ze een ADHD-classificatie hebben of niet. Ook binnen individuen is er veel variatie, neurochemie en fysiologie zijn niet consistent door de tijd heen”.
Jargon
Medisch jargon, bijvoorbeeld het gebruik van woorden als “symptoom”, kunnen ADHD volgens Te Meerman ook reïficeren, omdat deze term suggereert dat gedragingen zoals “anderen in de rede vallen” het resultaat zijn van een concrete onderliggende ziekte of stoornis. Een criterium, daarentegen, staat voor een standaard waarop een beslissing wordt gebaseerd. Te Meerman: “Dit is toepasselijker omdat het duidelijk maakt dat er een subjectieve maatstaf aan verbonden is en het gedrag niet per se veroorzaakt wordt door een onderliggend probleem. Vergelijkbaar hiermee is het gebruik van metaforen, zoals de metafoor van ADHD als ‘slagersmes’ dat het menselijk brein in tweeën splijt. Zo wordt ADHD voorgesteld als een echte ziekte-entiteit die schade berokkent aan het brein”.
Angst en stigma
Daarbij blijken zulke metaforen angst en stigma op te kunnen roepen. “Causaliteit suggereren terwijl alleen correlatie empirisch is vastgesteld kan ook reïficerend zijn”, vervolgt Te Meerman. “Zo wordt regelmatig gesteld dat ADHD falen in school en delinquentie kan veroorzaken. Maar ADHD geeft slechts een naam aan de aandachtsproblemen en rusteloosheid. Deze kunnen zelf bijvoorbeeld veroorzaakt zijn door sociale problemen. Sociale problemen zijn dan een diepere oorzaak die zowel het crimineel gedrag op latere leeftijd kunnen verklaren als de aandachtsproblemen en rusteloosheid.
Stilte
ADHD kan ook gereïficeerd worden door zogeheten “textual silence”, oftewel door dat wat juist niet wordt vermeld. “Bijvoorbeeld, geboortemaand-studies laten de neiging zien om vroege leerlingen vanwege hun natuurlijke, jonge gedrag te classificeren met ADHD en hen hiervoor medisch te behandelen. Hiermee wordt duidelijk dat het geen harde diagnose is, terwijl het onvernoemd laten van dit soort informatie het beeld van een stevige diagnose in stand kan houden”, illustreert de onderzoekster.
Ziekte-entiteit
De verkeerde suggestie dat ADHD een ziekte-entiteit in plaats van een beschrijvende classificatie is, maakt het kind probleemeigenaar. Ook worden stimulerende middelen als Ritalin al snel als ‘medicijn’ gezien. “Dit is niet altijd in het belang van het kind”, aldus Te Meerman. “Het kinderrechtenverdrag, dat onder meer verplicht tot goede voorlichting, zou moeten waarborgen dat professionals beter worden geïnformeerd, onder andere over reïficatie”.
Het volledige proefschrift van Sanne te Meerman is te vinden op de website van der Rijksuniversiteit Groningen.
Interessant artikel? Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief en mis nooit meer iets!
Mee discussiëren over dit en andere artikelen kan in onze LinkedIn-groep. Boeken over dit thema vind je op onze bronnen-pagina.
