Autisme en angst zijn een veel voorkomende combinatie. Angst is een mechanisme dat ons beschermt. We zijn bang voor bijvoorbeeld grote dieren, omdat we instinctief weten dat zij ons kunnen verwonden. De angst zorgt ervoor dat we op een veilige afstand van het gevaar blijven. Maar angst is niet altijd reëel. Spinnenfobie is bijvoorbeeld een angst die hier in Nederland eigenlijk niet ‘nodig’ is: de kans dat je hier een giftige spin tegenkomt is vrij klein. Toch zijn er genoeg mensen die de rillingen krijgen als er een onschuldige huisspin op hun woonkamermuur zit. Gelukkig kunnen de meeste mensen prima leven met dit soort angsten. Maar soms kunnen angsten ook de overhand nemen. Dit kan zo ver gaan, dat mensen bijvoorbeeld de deur niet meer uit durven, omdat ze bang zijn voor grote groepen mensen. Zodra een angst, zonder dat er echt gevaar is, het dagelijkse leven van iemand beperkt, spreken we van een angststoornis.
Autisme of angst?
Voor mensen met autisme kost het aangaan en onderhouden van sociale contacten vaak veel inspanning en de nodige moeite. Soms zoveel dat ze bijvoorbeeld publieke plaatsen gaan mijden. Maar is dit dan een angststoornis? Of hoort dit bij autisme? Hoe zit dat met angst en autisme? Daarover vertelt Drs. Birgitta Kox meer. Zij is GZ-psycholoog, orthopedagoog-generalist en eigenaar van Autrinsiek – expertise in autisme, waar zij hulp biedt aan kinderen en volwassenen met autisme. Daarnaast spreekt zij over dit onderwerp op de komende editie van het jaarlijks congres over angst bij kinderen en jongvolwassenen, waar Blik op Hulp mediapartner van is.
Angststoornissen bij mensen met autisme
“Angststoornissen zijn één van de meest voorkomende co-morbide stoornissen bij autisme”, legt Kox uit. “Angstproblemen komen veel voor bij autismespectrumstoornissen, waarbij we te maken hebben met zowel angststoornissen, overeenkomstig de DSM-5 classificering, als atypische angstsymptomen of een combinatie van beiden. We zien veel angstsymptomen die samenhangen met autisme. Denk aan de angst voor veranderingen en onbekende zaken of als gevolg van verstoring van rituelen zonder neutraliserende functie, onduidelijkheid en onvoorspelbaarheid van bijvoorbeeld sociale situaties. Aan angst voor specifieke prikkels of voorwerpen, zoals boormachines vanwege het harde geluid of de kleur rood vanwege een verkeerde koppeling (betekenis) tussen de rode broek en de pijn die het kind voelde toen hij zijn knie ernstig schaafde. Of angsten gekoppeld aan specifieke interesses, zoals afvoerbuizen, om de angst voor het toilet te reguleren. Naast de andere betekenisverlening, de behoefte aan voorspelbaarheid en het specifieke zintuiglijke profiel hangt deze gevoeligheid voor angstproblemen bij autisme ook samen met sociale camouflage, wat we niet alleen, maar wel met name zien bij meisjes en vrouwen met autisme. Als gevolg van deze sociale camouflage en het inzetten van geleerd en geleend gedrag, staat de persoon met autisme voortdurend op ‘aan’ en is hij of zij voortdurend alert om maar niet ‘door de mand te vallen’. Dat wil zeggen iets onhandigs te zeggen of te doen. Dit brengt veel stress en angst met zich mee”.
Sociale angst
Specifieke fobieën, gegeneraliseerde angststoornissen en sociale angststoornissen komen volgens Kox bij mensen met autisme het meeste voor. “Wat de sociale angststoornis betreft is wel van belang kritisch te kijken naar de definitie. Want hebben we te maken met een angst voor sociale situaties, die samenhangt met de angst voor sociale kritiek, afwijzing of ‘voor schut staan’? Of hebben we te maken met vermijding als gevolg van een verminderd vermogen om sociaal gedrag in te schatten en te begrijpen of vanwege de onvoorspelbaarheid van bijvoorbeeld een groep spelende kinderen? Of is er wellicht sprake van een combinatie van beiden? Denk aan sociale angst als gevolg van pestervaringen, waar kinderen en jongeren met autisme extra gevoelig en kwetsbaar voor zijn”, aldus Kox.
Onderzoek waar angst vandaan komt
Omdat sommige symptomen van een angststoornis voortkomen uit autisme, benadrukt Kox dat het altijd van belang is om de oorzaak, functie en betekenis van het angstprobleem te achterhalen. “Juist om te voorkomen dat angstproblemen te snel als angststoornis of angst op zich worden geduid, waar autisme onderliggend een rol speelt. Want wanneer een kind angstig is voor honden, is er dan sprake van (een) angst(stoornis) of een zintuiglijke overgevoeligheid al dan niet in combinatie met onvoorspelbaarheid? Heeft de angst voor luide stemmen een onderliggende affectieve betekenis of heeft het te maken met het niet begrijpen van luide stemmen in de context en worden ze om die reden per definitie geassocieerd met boosheid van de ander?”.
“Zet je autismebril op!”
Omdat een autisme en een angststoornis soms best dicht bij elkaar kunnen liggen, is het soms lastig om te signaleren dat iemand met autisme ook een angststoornis heeft. Hoe ga je als hulpverlener hiermee om? “Om vast te kunnen stellen of er naast autisme sprake is van een co-morbide angststoornis is het belangrijk na te gaan of de angstproblemen passend zijn bij het algemene én emotionele ontwikkelingsniveau van de persoon met autisme. Daarnaast of de angstproblemen samenhangen met de andere manier van informatie verwerken bij autisme en of de zintuiglijke informatieverwerking”, vertelt Kox. Bovendien benadrukt ze dat het belangrijk is om na te gaan of, en in welke mate, de angstproblemen het dagelijkse leven beperken. Zowel op sociaal niveau, als ook thuis in het gezin, op school of werk en in het algemeen welbevinden. “Wees je daarbij bewust van de invloed van eventueel gebruikte angst-vragenlijsten. Omdat daarin niet de functie van de angst wordt meegenomen. En deze lijsten niet gericht zijn op de atypische autisme angsten of gevalideerd zijn voor autisme. Ga daarom in gesprek met je cliënt en diens omgeving. En zet je autisme bril op”.
Aanpak autisme en angst
Als er sprake blijkt te zijn van een angststoornis, vraagt dit natuurlijk een aangepaste aanpak. “In de aanpak van angstproblemen bij autisme gaan we uit van een tweesporenbeleid”, legt Kox uit. “Enerzijds het aanpassen van de omgeving door middel van visualiseren, verduidelijken en het creëren van een zintuiglijk veilige omgeving. Anderzijds het aanpakken van de angstproblemen door een therapeutische vorm van psychoeducatie aan te bieden, vaardigheden te trainen en of het inzetten van een angstbehandeling, bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie. Het vooraf goed uitpluizen van de functie en (autisme-)betekenis van de angst is, zoals gezegd, daarbij een must om de meest passende interventie te bepalen”.
Autismetaal in de behandeling van angst
Niet alleen de soort interventie, maar ook de manier waarop, bepaalt of het angstprobleem verholpen kan worden. Daarbij is volgens Kox communiceren vanuit de autisme taal ontzettend belangrijk: “het concreter en logischer communiceren en meer doorvragen. Meer concreet en toetsbaar formuleren van doelen en meer gebruik maken van nut, noodzaak en belang voor de persoon met autisme, ook om de transfer te bevorderen. Het actief betrekken van de omgeving is daarbij eveneens helpend”.
Autisme en angst als symptom of life
Tot slot wil Kox aan hulpverleners meegeven dat ze bij angst-, stemmings-, en/of psychosomatische klachten altijd alert moeten zijn op een eventueel onderliggende autisme. “Houd er rekening mee dat, zeker bij meisjes en vrouwen, stress- en angstsymptomen aan de binnenkant verborgen kunnen blijven en bewust en onbewust kunnen worden gecamoufleerd. Stress en angst: een symptom of life bij autisme. Richt je aandacht in de interventies daarom óók op het zicht krijgen op de triggers in de omgeving, de eigen (lichamelijke) signalen én de verbanden daartussen. En op het leren omgaan en doseren van de stress en angst, waarmee grip en zelfcontrole kunnen worden hersteld”.
Tijdens het jaarlijkse congres over angst bij kinderen en jongvolwassenen zal Kox uitgebreid ingaan op het begeleiden en behandelen van angstproblematiek bij kinderen en jeugdigen met autisme.
Birgitta Kox is GZ-psycholoog en orthopedagoog-generalist. Zij is gespecialiseerd in autismespectrumstoornissen en is jarenlang werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg en als consulent bij het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE).
Interessant artikel? Lees ook het overzichtsartikel over autisme en meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief!
Mee discussiëren over dit en andere artikelen kan in onze LinkedIn-groep.
