Traumasensitief werken betekent dat je gevoel krijgt voor het herkennen van kinderen die getraumatiseerd zijn en hoe dit je helpt je werkwijze aan te passen. Dan kun je bijdragen aan een omgeving voor het kind, die het in staat stelt het groeiproces te doorlopen naar verwerking en herstel. Daar kleven natuurlijk wel een paar praktische problemen aan. Dat maakt het dan ook zo’n interessant thema en dat is eveneens de reden dat het jaarlijks congres over traumasensitief werken in zijn geheel hieraan gewijd is. Blik op Hulp is mediapartner van het congres en interviewde vooruitlopend daarop Anton Horeweg. Hij spreekt op het congres over zijn kijk op traumasensitief werken binnen het onderwijs.
Mismatch
“We weten vaak niet dat kinderen een trauma hebben, dat is ons vak ook helemaal niet”, valt Horeweg met de deur in huis. “Daarom is eigenlijk het meest praktische: bedenk dát die kinderen er zijn en kijk vervolgens naar íeder kind op deze manier. Gedrag dat wij vaak probleemgedrag noemen, komt ergens vandaan. En juist de kinderen die dat soort gedrag laten zien, zijn de kinderen die onze hulp en de verbinding met ons keihard nodig hebben. Een leraar die ze echt ziet. Die begrijpt dat geen kind ’s ochtends naar school komt om de boel op stelten te zetten. Dat het toch gebeurt, zegt iets over de mismatch tussen kind en school of zo je wilt tussen kind en docent. Wij, de professionals moeten proberen die zaak goed te krijgen”.
Achterover leunen
Betekent dat dan dat de verantwoordelijkheid voor gedragsproblemen als gevolg van trauma dan exclusief bij de leerkracht komt te liggen? “Nee. Dat betekent niet dat het kind achterover kan leunen”, licht Horeweg toe. “Het kind moet iets leren. Het moet soms gedrag veranderen, maar dat kind kán het vaak nog niet. Leonie Coppens noemde dat kijken door een traumabril. Ik vind dat een mooie metafoor. Traumasensitief lesgeven houdt in dat een professional observeert en handelt met kennis over trauma en als het ware een ‘traumabril’ opzet. De praktijk leert dat door trauma-sensitief handelen het stressniveau daalt. De negatieve gevolgen van trauma nemen af en een kind ontwikkelt nieuwe veerkracht. Een bekend voorbeeld over het succes van deze aanpak komt uit de VS, waar Een schooldirecteur, Jim Sporleder deze aanpak invoerde op een ‘probleemschool.’ Het aantal verwijderingen en schorsingen nam drastisch af“.
Beloning en straf werkt niet
‘Traumasensitief lesgeven’. Dat klinkt nog steeds tamelijk vaag. Wat doe je dan precies anders dan vroeger? Horeweg: “In feite komt het erop neer dat je door je kennis over trauma een oude overtuiging loslaat. Namelijk de overtuiging dat kinderen hun gedrag altijd ‘kiezen’. Je kent waarschijnlijk de uitspraak letterlijk: ‘Je kunt kiezen: of je doet normaal of je gaat er uit. Op zo’n moment ga je er van uit dat het kind kan beslissen om nu maar gewoon mee te doen. Maar zo werkt het niet. Het brein staat op zo’n moment in de overlevingsstand. Dat kan alleen kiezen uit vechten, vluchten of bevriezen. Het kind kán helemaal niet kiezen, want het handelt instinctief. Daarom werkt beloning en straf ook niet. Dat veronderstelt een rationele keuze: zal ik kiezen voor beloning of straf? Natuurlijk kies je dan voor beloning. Logisch: iedereen heeft liever plezier dan pijn. Voor kinderen in de overlevingsmodus valt er niets te kiezen, al zouden ze dat willen. Hun toekomst bestaat voor hen uit de komende 15 seconden.”
Grenzen stellen
Kinderen zitten niet alleen in de klas. De andere kinderen willen ook een veilige omgeving waarin ze tot ontwikkeling kunnen komen en kunnen leren. Dan is het toch niet vol te houden dat je geen grenzen stelt? “Dat heb je mij ook niet horen zeggen”, werpt Horeweg tegen. “We moeten natuurlijk wel grenzen stellen. Sommig gedrag moet gewoonweg een halt worden toegeroepen. Dus wat dan? En daar begint de weg met hobbels: je zult allereerst heel veel moeten investeren in de relatie met kinderen. En vaak zul je zien dat dat geen enkel effect lijkt te hebben. En toch tegelijkertijd die grenzen handhaven. Door rustig, kalm en beslist vol te houden. Door gesprekken op momenten dat het kind weer rustig is. Door onder vier ogen over verkeerd gedrag te praten, moet er uiteindelijk veiligheid ontstaan voor het kind dat de wereld als potentieel vijandig ziet. Pas dan kan het kind ander gedrag laten zien”.
Excuus
Hoe waak je er dan voor dat kinderen hun verleden als een excuus gaan gebruiken om zich te misdragen? Horeweg: “In de praktijk hoor je wel vaker dingen als ‘hij moet het nu maar eens voelen, want dit gedrag kan echt niet. Zijn verleden is geen excuus’. En dat klopt gedeeltelijk. Het gedrag kan soms écht niet. Maar straf zorgt dus niet voor verbetering. Het kind kán niet anders. Een goede relatie met een docent zorgt uiteindelijk wél voor verbetering. En het verleden is misschien geen excuus, maar wel de reden van het gedrag”.
Groep
En gedrag dat schadelijk is voor de rest van je groep dan? “Dat was ook de eerste vraag die in mij opkwam toen ik hiermee bezig was”, zegt Horeweg. “Natuurlijk moet je groep een veilige plek blijven. Die veiligheid mag niet worden aangetast door iemand. Maar meestal speelt er iets anders en is het niet de veiligheid die in het geding is, maar het gezag van de leraar. En dan ook nog eens in diens beleving: ‘Als een kind me uitscheldt, kan ik dat niet pikken’. En dat klopt. Maar wat niet klopt is de gedachte die er dan vaak achteraan komt, namelijk: ‘De rest gaat het ook doen’. Dat is echt zelden waar. Lerkrachten denken vaak hun gezag te bevestigen door de scheldende leerling op zijn nummer te zetten of weg te sturen. Maar dat is geen gezag. Dat is macht. Ik blijf kalm, ook al voelt dat soms heel onprettig en probeer de stress bij de leerling weg te krijgen. Dat is wat écht je gezag laat zien. Bovendien laat het zien dat je een rolmodel bent, want dit is lastig! En als de veiligheid echt in het geding is, dan kan het zijn dat de leerling ergens anders heen moet. In traumasensitieve scholen zijn daar speciale ruimtes voor met een volwassene die het kind opvangt. Dat is in ons land vaak nog niet, maar die zouden er zeker moeten komen. In de VS heeft dat zijn waarde allang bewezen”.
Trauma-informed school
Hoe stel je een hele school in op het omgaan met mogelijk trauma onder leerlingen? Dat moet toch een heel karwei zijn. “Een school trauma-informed maken is beslist niet makkelijk”, erkent Horeweg. “Dat kan alleen als alle mensen in school heel erg vastbesloten zijn en heel erg hun best doen. Waarschijnlijk gaat het als je deze werkwijze invoert, met vallen en opstaan. En het is zeker niet altijd leuk. Toch doen we in onze scholen vaak al een aantal ‘traumasensitieve’ dingen. In mijn boek zit niet voor niets een vragenlijst om te kijken of je er wel aan wilt beginnen. Daar zie je vaak dat je al zaken doet. Twee vragen staan daar niet in, maar op trainingen stel ik die wel: ‘Willen we dit eigenlijk wel?’ En als het antwoord ja is: ‘Wat heb ik dan van directie en intern begeleiders of zorgcoördinator nodig?’. Ik geloof dat je dit, ondanks het feit dat het een lastige weg vol hobbels is, wel moet willen. Als wij het niet doen? Wie dan wel? Deze kinderen hebben vaak niemand anders dan hun leerkracht…”.
Op het congres over traumasensitief werken zal hij uitvoerig ingaan op zijn ideeën en ervaringen met betrekking tot traumasensitief onderwijs.
Anton Horeweg is gedragsspecialist (M SEN) en ruim dertig jaar leraar in het basisonderwijs. Daarnaast is hij lerarenopleider / coach en auteur van de handboeken Gedragsproblemen in de klas in het basisonderwijs en van Gedragsproblemen in de klas in het voortgezet onderwijs. Deze boeken zijn verplichte literatuur bij een groot aantal lerarenopleidingen. In 2018 verscheen zijn onderwijsboek De traumasensitieve school. Hij heeft zitting in Expertteams Project Leer-Kracht (NCOJ) en Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie (KC-KJP).
Interessant artikel? Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief en mis nooit meer iets!
Mee discussiëren over dit en andere artikelen kan in onze LinkedIn-groep. Boeken over dit thema vind je op onze bronnen-pagina.
