Blik op hulp

Migranten die in de psychiatrie of zorg voor mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB) terecht komen, lopen tegen een aantal bemoeilijkende factoren aan die je niet bij autochtoon Nederlandse cliënten ziet. Dr. Murat Can, die zijn carrière als psychotherapeut, onderzoeker en auteur in het teken stelde van de positie van migranten in de psychiatrie, sprak onlangs daarover op het landelijk symposium over GGz en LVB in de wijk.

Drie A’s

Alles wat je meemaakt in je leefwereld, maken migranten ook mee. Maar migranten hebben dingen meegemaakt die je je als Nederlander niet voor kunt stellen.  “Migratie is een zoektocht tussen landmijn en goudmijn”, stelt Can, die zelf van Turkse komaf is. “Sommige mensen ervaren het als een verarming, anderen als een verrijking. Daarin moet je differentiëren tussen materiële en immateriële verrijking of verarming. Als mensen zich als immaterieel opzicht verarmd voelen, dan ligt daar een taak voor jou als hulpverlener”.

De meeste migranten blijken last te hebben van wat Can de drie A’s noemt: afstand, achterstand en achterstelling. Daardoor verkeren ze in een eigenaardige toestand, de zogenaamde “condición migrante” waar ze door een combinatie van innerlijke en maatschappelijke factoren in terecht komen.

Can licht toe: “Als migrant verblijf je ergens ‘tijdelijk permanent’. Toen migranten naar Nederland kwamen was het idee immers dat hun verblijf tijdelijk zou zijn en met die instelling zijn ze dan ook gekomen. Maar een jaar werden er twee, twee jaar werden er vijf. Toen kwam er een partner bij, toen kinderen die hier aardden en vervolgens is teruggaan niet meer echt een optie. Dus gevoelsmatig is het verblijf nog steeds tijdelijk, maar feitelijk is het door de veranderende omstandigheden permanent geworden”.

Heimwee

Het is al eeuwenlang bekend dat, wanneer mensen niet daar zijn waar ze zich thuis voelen, dat ziekmakend voor hen kan zijn.  Can: “De oude Griekse filosofen wezen er al op dat heimwee naar het vaderland reden kan zijn van geestelijke disbalans. In de 17^e eeuw is dit door de Zwitserse arts Hofer in Europa geïntroduceerd als geestesziekte en op die manier ook een factor in de psychiatrie geworden”.

Ook binnen de biologische wetenschap is vastgesteld dat een onbekende omgeving een stressfactor vormt voor bijna alle diersoorten, ongeacht hun ontwikkelingsniveau. “Zelfs ratten die uit hun woonomgeving worden verwijderd en in een schone, helder verlichte kooi worden geplaatst, vertonen tekenen van angst en stress: hun onderzoekende gedrag wordt minder of ze verstarren, en ze ontlasten meer. Dat is vecht-of-vluchtgedrag dat wordt gestuurd door het stresshormoon CRH”, legt Can uit.

“Heimwee is een klein beetje lichamelijk en kenmerkt zich daarnaast door melancholie of lichte depressie. De meeste migranten hebben daar last van, ongeacht hun ontwikkelings- of opleidingsniveau. Hoogopgeleide migranten verbergen dat echter beter. Als ze dan in het thuisland op vakantie zijn geweest en ze komen terug, dan speelt de heimwee echter vaak weer op. Dat geldt ook voor wanneer er dingen spelen in het land van herkomst, zoals onlangs de poging tot staatsgreep in Turkije. Dan zie je dat dit soort gevoelens weer de kop opsteken. Als migrant zou je juist een combinatie van culturen moeten nastreven. Dus in plaats van ‘tussen’ twee culturen, juist ‘met’ twee culturen, kunnen leven. Dat zou dan ook de missie moeten zijn van iedere migrant en het gastland zou dit ook moeten faciliteren.”

Migranten in de psychiatrie

Vanwege de onbekendheid van migranten met de westerse opvattingen over geestesziekten en geestelijke gezondheid, ontstaat er ook in de diagnostiek en behandeling van migranten in de psychiatrie en LVB-zorg wrijving tussen behandelaren en cliënten. “Dat komt omdat de cliënt bepaalde klachten ervaart en die op een bepaalde manier duidt. Maar omdat het referentiekader van migranten meestal niet gevormd wordt door de westerse wetenschappelijke en medische opvattingen over psychologie en psychiatrie, herkennen zij zich vaak niet in het etiket dat je als westerse hulpverlener op hun aandoening plakt”.

Verarming en verrijking

De reden voor migranten om desondanks te verhuizen is om een beter bestaan voor hun familie, hun gezin en zichzelf mogelijk te maken. In materiële zin gaan veel migranten er dan ook op vooruit ten opzichte van anderen die achterbleven in het land van herkomst. Tegelijkertijd worden de immateriële omstandigheden waarin zij terechtkomen na migratie veelal ervaren als een verarming. Can: “Nederland is eerder een multicultureel land, maar geen intercultureel land. ‘Inter’ staat daarbij voor mij voor de interactie tussen bevolkingsgroepen”.

PGB’s

Migranten met psychiatrische problemen of kenmerken van een licht verstandelijke beperking zijn door het maatschappelijk isolement waarin ze verkeren dan ook automatisch dubbel gehandicapt. Als voorbeeld noemt Can het systeem van Persoonsgebonden Budgetten: “Het rare van een PGB is dat je om het toegekend te krijgen vrijwel driedubbel gehandicapt moet zijn. Tegelijkertijd moet je de kwaliteiten van een casemanager hebben om op de juiste manier verantwoording af te leggen over de besteding ervan. Dat lukt migranten veelal niet. Vanwege taalproblemen, culturele drempels, het niet begrijpen van het Nederlandse zorgsysteem en een beperkt netwerk dat in staat is hen hierbij te ondersteunen.”.

Wij tegenover ik

Het beperkte sociale netwerk waarin migranten zich begeven is voor hen een extra beperkende factor omdat zij veelal afkomstig zijn uit zogeheten wij-culturen. Ze komen tenslotte uit samenlevingen waarin niet het individu verantwoordelijk is voor zijn eigen welvaart en welzijn, maar waar de gemeenschap of familie voorop staat in het omgaan met problemen.

“Je kunt in sociaal-economisch achtergebleven landen niet rekenen op de overheid of de instituten. Mensen zijn daar meer aangewezen op hun eigen familie of clan. Maar juist die saamhorigheid, geborgenheid en onderlinge steun vallen weg wanneer je migreert. Op die manier vallen belangrijke beschermende factoren weg, terwijl tegelijkertijd de risicofactoren voor geestelijke problematiek toenemen”, verklaart Can.

Vrouwen en meisjes

Als gevolg van het grote belang van informele hulp binnen de samenlevingen waaruit migranten afkomstig zijn, is de familie-eer enorm belangrijk. Die mag niet aangetast worden. Met name vrouwen en meisjes zijn kwetsbaar en kunnen familie-eer aantasten. Mannen krijgen van jongs af aan de boodschap mee dat ze hun dochters en zussen in de gaten moeten houden omdat zij een risico vormen.

“In mijn werk binnen de psychiatrie probeer ik migrantenvrouwen dan ook los te krijgen van huis. Als je dat doet kun je soms echt wonderen verrichten. Een doorsnee migrantenman wil liever dat zijn vrouw zich ziek meldt van het werk om meer te kunnen moederen. Maar ik laat migrantenvrouwen zich thuis ziek melden, zodat ze minder kunnen moederen en meer aan zichzelf kunnen werken. Dat helpt echt.”

Hulpverleners

Maar wat kun je dan als Nederlandse hulpverlener in de psychiatrie of LVB-zorg anders doen in je werk om migranten betere zorg te kunnen bieden? Als het aan Can ligt, moeten we in de eerste plaats de dingen niet onnodig moeilijk maken. “Nederlanders doen meestal hun uiterste best. Niet doen! Je moet niet wikken en wegen, maar gissen en missen in het werken met mensen met een migratiegeschiedenis. Gun het jezelf om fouten te maken in het contact met migranten. Maak van je cliënt een informant. Hij of zij is hoogleraar in zijn eigen cultuur en de culturele codes.  Als je dat niet doet, dan blijf je de blanke functionaris die als een soort van lopende portemonnee gezien wordt. Als mensen merken dat je van hen leert, komen ze uit hun minderwaardigheidsgevoel. Maak écht contact, communiceer positief en laat in je hele doen en laten merken dat ze er wél bijhoren. Zo haal je mensen uit hun ziekterol en kom je tot empowerment. Want migrant word je niet zomaar. Daar moet je een gezonde dosis lef, pit en initiatief voor hebben. Als je als hulpverlener die kwaliteiten bij je cliënt kunt aanspreken, dan heb je heel veel gewonnen”.

Interessant artikel? Meld je dan nu aan voor onze gratis nieuwsbrief en mis nooit meer iets!

Mee discussiëren over dit artikel? Dat kan in onze LinkedIn-groep.