Blik op hulp

Het begrip “veerkracht” wordt vaak gebruikt, maar iedereen lijkt er zijn eigen betekenis aan te geven. Als we het over veerkracht hebben, waarover hebben we het dan? Hoe definieer je het? En wat kun je ermee in de hulpverleningspraktijk? We vroegen het aan Naomi Vandamme, die binnenkort over dit onderwerp spreekt op het congres over veerkracht, waarvan Blik op Hulp mediapartner is.

Sociaal-ecologisch

“Het klopt dat het woord ‘veerkracht’ steeds vaker wordt gehanteerd”, stelt Vandamme vast. “En dan ook nog eens te pas en te onpas. Ik vind het belangrijk dat veerkracht geen containerbegrip wordt. In mijn visie op veerkracht sluit ik nauw aan op de  sociaal-ecologische benadering die Michael Ungar gebruikt. Hij stelt dat veerkracht het vermogen van mensen is om psychologische, sociale, culturele en fysieke hulpbronnen aan te spreken wanneer ze ernstige tegenslag ervaren hebben en op die manier hun eigen welzijn veilig te stellen. Daarbij zetten deze mensen hun vermogen in om individueel en collectief te kunnen onderhandelen over die hulpbronnen, zodat ze op een cultureel betekenisvolle manier ingezet kunnen worden. Veerkracht is dus niet de som van protectieve factoren, maar eerder een wisselwerking tussen risicofactoren en protectieve factoren.”.

Puzzelstukjes

Veerkracht ziet Vandamme dan ook als een constructie die tot stand kan komen tussen factoren in het kind en zijn omgeving. “Die factoren noem ik ook wel veerkrachtpuzzelstukjes. Ze kunnen zich bevinden op verschillende ecologische lagen in en rondom het kind. Daarbij kun je denken aan factoren in de  persoonlijkheid van het kind of bepaalde vaardigheden. Maar vooral gaat het om veerkrachtbronnen in het netwerk zoals thuis, op school, in de gemeenschap tot zelfs op cultureel vlak en binnen het bredere maatschappelijke veld waarin het kind zich begeeft”.

Trauma

Na een ernstige tegenslag of psychotrauma is het de opdracht aan de veerkracht binnen een persoon om toegang te krijgen, een weg vinden tot en gebruik te maken van de nodige veerkrachtbronnen die voor dit specifieke kind of persoon van belang zijn in het omgaan met de weerslag van trauma”. Hoe die veerkracht eruit ziet voor een bepaalde persoon kan volgens Vandamme verschillen: “Veerkracht bij mij kan er anders uitzien als veerkracht bij jou. Wel komt het allemaal erop neer dat we tot een punt komen dat we de moeilijke gebeurtenis te boven zijn gekomen”.

Opbouwen

Gevraagd naar de manier waarop mensen veerkracht opbouwen, blijkt dat het een resultante is van een complex proces in de wisselwerking tussen het individu en diens omgeving: “In de ene situatie kom je er bovenop puur door je mindset zoals hoop, betekenisgeving maar ook goede vaardigheden als self-efficacy en emotieregulatie. Maar in andere situaties is het net de interactie tussen hulpbronnen uit je omgeving en resources verbonden aan het individu die van doorslaggevend belang zijn voor veerkracht. Denk daarbij aan sociale steun, begrip, waardering, betekenisgeving, verbondendheid, het gevoel hebben dat je er tijdens deze moeilijke tijden niet alleen voor staat, ‘a sense of belonging’, maar denk ook aan religie, spiritualiteit en voor sommige mensen belangrijke culturele waarden, normen als rituelen. Er zijn dus veel verschillende veerkrachtbronnen en veerkrachtpuzzels te maken die uiteindelijke kunnen resulteren in veerkracht”.

Veerkracht onder druk

Zo gedifferentiëerd als veerkracht zicht ontwikkelt, zo divers blijken ook de manieren waarop veerkracht onder druk kan komen te staan. Vandamme: “Je veerkracht kan door een hoop omstandigheden onder druk te komen staan. Er is niet een formule die zal voorspellen of je veerkracht ondermijnd wordt. Soms zie je kinderen die uit zware oorlogssituaties komen waarvan je als buitenstaander denkt dat het bijna onmogelijk is om er veerkrachtig mee om te gaan. Toch zie je dan dat een grote groep kinderen goed met zulke hele moeilijke gebeurtenissen kan omgaan. Er zijn dus ook op dit vlak weer verschillende factoren die meewegen in het wel of niet komen tot veerkracht. Wel zijn er een aantal gebeurtenissen die de potentie hebben om als schokkend of traumatisch ervaren te worden en die een mens in disbalans kunnen brengen. Denk daarbij aan bijvoorbeeld een oorlogssituatie, het verlies van een dierbare, medische ingrepen bij kinderen, langdurige scheiding tussen ouder en kind, geweld, mishandeling maar ook pesterijen op het werk, een verkeersongeval, aanranding…”.

Ondersteuning

Als veerkracht iets is dat vooral tussen een individu en zijn of haar omgeving tot stand komt, wat is dan de rol van de hulpverlener in het ondersteunen daarvan? “Als hulpverlener kun je heel veel doen in het ondersteunen of hervinden van de veerkracht bij je cliënten. Op de eerste plaats is het belangrijk om te weten wat er is gebeurd waar er veerkracht voor nodig is. Je hoeft het niet altijd tot in detail te weten, maar er moet wel een aanleiding zijn om te kunnen spreken over veerkracht. Veerkracht zet je namelijk in relatie tot een tegenslag. Belangrijk is dat je zicht hebt op hoe de veerkracht er voor die persoon uit zou zien. Antwoord op deze vraag kan alleen tot stand komen in een wederkerig gesprek tussen de cliënt en de hulpverlener. Vervolgens kun je gaan kijken welke resources al aanwezig zijn en hoe je die kan versterken. Daarna kun je onderzoeken welke hulpbronnen nog helpend en betekenisvol zouden kunnen zijn voor de cliënt en hoe deze te versterken”, aldus Vandamme.

Veerkrachtcode

“Ik spreek bij ouders en kinderen wel eens over de veerkrachtpuzzel met de veerkrachtcode ‘kind +  /++’. Dus je kijkt wat er is gebeurd waar veerkracht voor nodig is, wat voor invloed deze gebeurtenis heeft gehad op het kind, het gezin of de volwassenen. Vervolgens kijk je naar welke al aanwezige resources je moet versterken en welke nieuwe hulpbronnen er ingebracht moeten worden. Onderzoek wijst op een aantal essentiële resources die voor andere mensen wereldwijd van belang waren in het proces van veerkracht. Zicht op deze hulpbronnen kan een kader bieden van waaruit je samen met de cliënt gaat onderzoeken welke voor hem of haar van toepassing zijn, ongeacht of ze al in het rijtje zitten. Hier kun je dan actief een plan op maken of op zijn minst een terugkerend thema van gesprek van maken. Dat is volgens mij belangrijk voor elke hulpverlener”, licht Vandamme toe.

Dagelijks leven

De Gz-psychologe heeft nog meer adviezen voor hulpverleners: “Het is belangrijk dat elke hulpverlener weet wat veerkracht is, een werkkader heeft om over veerkracht te denken en er actief mee aan de slag te gaan. Daarnaast vind ik het belangrijk dat elke hulpverlener beschikt over leeftijdsadequate taal om te praten over het concept veerkracht. Hierin kunnen metaforen zeker voor kinderen en jongeren, maar ook voor volwassenen erg helpend zijn. Veerkracht moet leven, niet enkel in de kamer van de hulpverlener, maar juist in het dagelijkse leven van de cliënt”.

Schrikbeeld

Veerkracht is dus een specifiek proces van een persoon en diens omgeving. Vandamme is dan ook niet heel blij met de inflatie van dit begrip door het te pas en te onpas te gebruiken. Zelf ben ik altijd bang dat veerkracht een nieuwe modetrend is. Als er straks protocolloraire programa’s zouden komen voor veerkracht, dan zou dat voor mij een schrikbeeld zijn. Zelf geloof ik hier niet in. Richtlijnen zouden een stuk geschikter zijn dan een protocollair programma. Dat is ook de reden waarom ik er zelf voor kies om steeds te praten over de veerkrachtpuzzel. Ieder mens heeft tenslotte een andere puzzel voor veerkracht. Wat voor de ene persoon werkt in een bepaalde situatie werkt niet per se voor een andere persoon. Wel zijn er zeker een aantal gemeenschappelijke factoren die heel vaak van belang zijn”.

Mens-zijn

Vandamme zoomt tenslotte uit: “Ik zie veerkracht als een onderdeel van ons als mensheid en ons mens-zijn. We hebben allemaal een reis af te leggen in deze wereld. Op die reis van mens-zijn krijgen we allemaal te maken met mooie, maar ook uitdagende en schokkende gebeurtenissen. Met dergelijke gebeurtenissen leren omgaan is niet gemakkelijk maar het vormt wel onderdeel van het leven. Want we worden allemaal wel op een bepaald moment in ons leven uitgedaagd en daar verander je niet veel aan. Zolang de mensheid al bestaat zijn er mooie tijden en zware uitdagende tijden geweest en hiermee leren om te gaan, terwijl we als mens een zo betekenisvol leven trachten te leiden”.

Op het congres over veerkracht zal zij uitvoerig stilstaan bij de rol van hulpverleners in het ondersteunen van veerkracht.

Drs. Naomi Vandamme

Naomi is GZ-psycholoog. Ze specialiseerde zich tot psychotraumatoloog en werkte vele jaren als traumahulpverlener in de kinder- en jeugdpsychiatrie. Ook was ze betrokken als leidinggevende en projectmanager bij diverse trauma- en veerkrachtgerelateerde projecten in binnen- en buitenland.