v.l.n.r.: SPH-studenten Ramona Verberkt, Lindy Janssen, Selma Kregting, Noeki van den Heuvel en Elise Koehorst van de Hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN).
Wanneer het thema seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking begint te spelen, vinden hulpverleners dat vaak moeilijk. Hoe komen mensen met een verstandelijke beperking aan informatie over seksualiteit? Welke belemmeringen komen ze daarbij tegen en waarom is juist voorlichting zo belangrijk? Dat zijn vragen die een groep van vijf SPH-studenten aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) eerst aan zichzelf en vervolgens aan diverse deskundigen stelden. Over het algemeen komen mensen immers vrij eenvoudig aan informatie over seks door te praten met mensen die ze vertrouwen of door het raadplegen van internet. Voor mensen met een verstandelijke beperking is dit niet altijd zo vanzelfsprekend. Zij weten in de meeste gevallen niet wat ze moeten vragen en aan wie. Daarnaast zijn mensen met een verstandelijke beperking veelal afhankelijk van hun ouders of professionals. Het merendeel van de ouders en professionals die worden geconfronteerd met vragen over seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking, voelt zich echter overrompeld en gaat voorbij hun hulpvragen. Eén van de conclusies van de aanstormend hulpverleners is dan ook dat in gesprek gaan over seksualiteit met mensen met een verstandelijke beperking niet zo vanzelfsprekend is als iedereen denkt.
Seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking negatief geduid
“Wanneer aan mensen wordt gevraagd waar zij aan denken bij seks, worden vaak de woorden: intimiteit, geborgenheid en lekker vrijen genoemd”, stellen Elise Koehorst, Selma Kregting, Noeki van den Heuvel, Ramona Verberkt en Lindy Janssen op basis van hun praktijkonderzoek ten behoeve van het project Sexual Education for Adults with Disabilities (SEAD). Wanneer daarna echter aan mensen wordt gevraagd waar zij aan denken bij seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking, dan worden woorden zoals “frustraties”, “gebrek aan kennis” en “misbruik” genoemd. De jonge onderzoekers: “Zo wordt seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking geassocieerd met iets negatiefs, terwijl seks voor iedereen leuk hoort te zijn”.
Seksualiteit; niet van toepassing?
Uitgangspunt van de groep enthousiaste studenten was dat mensen met een verstandelijke beperking dezelfde behoeftes en rechten hebben als ieder ander. Maar toch komt het in de praktijk vaak voor dat in een ondersteuningsplan “Seksualiteit: n.v.t” staat vermeld. Binnen de hulpverlening wordt weinig tot niet gesproken over seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking. Professionals weten in de regel niet goed hoe zij aan kunnen sluiten op de vragen en wensen met betrekking tot seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking.
Erik Bosch, orthopedagoog en werkzaam als trainer en adviseur in de zorgsector binnen Nederland, België en Duitsland, liet op verzoek van de studenten zijn gedachten gaan over het onderwerp en concludeert dat er vaak handelingsverlegenheid heerst bij professionals. Er ontbreken vaak handvatten om goede voorlichting te kunnen geven aan mensen met een verstandelijke beperking. ‘’Hoe doe je dat nou eigenlijk, in gesprek gaan met mensen met een verstandelijke beperking over seksualiteit, zoals masturberen en met elkaar vrijen? Dat blijkt moeilijk.’’, aldus Bosch.
Verschil vrouw en man, hoe weet je dat dan?
Wat voor de ene persoon voor zich spreekt voor wat betreft seksualiteit, hoeft voor de ander niet vanzelfsprekend te zijn. Mensen met een verstandelijke beperking worden hierin regelmatig overschat, terwijl dit voor veel van hen een onbekend gebied is. ‘’Een cliënt praatte altijd met heel grof taalgebruik over pijpen, beffen en neuken. Maar wanneer iemand met deze woorden spreekt, wil het niet altijd zeggen dat diegene weet waarover hij of zij praat en wat het betekent”.
Doordat mensen met een verstandelijke beperking weinig kennis hebben over seksualiteit, ontstaan er veel miscommunicaties op dit gebied. Erik Bosch geeft een voorbeeld: Joost, 40 jaar oud heeft zichzelf altijd afgevraagd waarom er mannen en vrouwen toiletten bestaan. Toen hij deze vraag aan zijn begeleidster stelde, liet de begeleidster hem een afbeelding zien van een naakt vrouwenlichaam en een afbeelding van een naakt mannenlichaam. Joost zag direct dat aan het vrouwenlichaam geen piemel zat, waarop hij vroeg: ‘’Vrouwen moeten toch ook plassen?’’
In het daarop volgende gesprek met zijn hulpverlener kwam hij erachter dat vrouwen niet staand kunnen plassen, omdat dan de plas overal heen loopt. Veertig jaar lang heeft Joost niet begrepen waarom er verschillende toiletten bestaan voor mannen en vrouwen. “Hoewel hij een rijbewijs heeft en zelfstandig woont, heeft hij nooit begrepen dat een vrouw geen piemel heeft, omdat hij nooit de mogelijkheid heeft gehad om een vrouw naakt te zien, haar aan te raken, te strelen of met haar te vrijen”, concluderen de studenten met enige verbazing.
Internet
Informatie over seks is tegenwoordig steeds toegankelijker, denk hierbij bijvoorbeeld aan het surfen op internet. De onderzoekers plaatsen daar wel de nodige kritische kanttekeningen bij: “Je kunt jezelf afvragen of deze informatie een realistisch beeld geeft van de werkelijkheid. Zo staat het internet bijvoorbeeld boordevol met vrouwonvriendelijke pornografie”. Floris Bottinga – werkzaam als seksuoloog in Duitsland – merkt in een interview dat de studenten met hem hadden op dat hij veel hulpvragen met betrekking tot seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking krijgt, en dan in het bijzonder rondom het thema porno. Jongeren vragen zich bijvoorbeeld af waarom hun penis niet zo groot is als de penissen in pornofilms. Volgens Floris is het belangrijk om directe informatie over te brengen aan de persoon. ‘’Ik moet als man zijnde deze jongeren altijd weer zeggen: ‘Als jij zo met je vriendin wilt vrijen, zal ze dat waarschijnlijk maar één of twee keer doen’. Mensen met een verstandelijke beperking zijn kwetsbaar en zij beschouwen pornografie al gauw als de werkelijkheid. In dat kader is het belangrijk om hen een goede seksuele voorlichting te geven van de werkelijkheid”.
De kracht van informatieoverdracht
Om aan te sluiten bij de werkelijkheid is het van belang om mensen met een verstandelijke beperking inzicht te geven in wat wel en niet gepast is, zo raden de studenten aan. “Als je bijvoorbeeld ’s nachts het licht aan hebt in de woonkamer en je kijkt naar buiten kun je daar niets zien. Behalve de buren, die kunnen wel van buiten naar binnen kijken. Hier had een stelletje, beiden verstandelijk beperkt, dat zelfstandig woonachtig was in een reguliere woonwijk geen rekening mee gehouden. Waardoor de buren mee konden genieten van hun sekspartijen. Het liep zelfs zo uit de hand dat het stelletje tijdens het liefdesspel gefilmd werd door glurende buren”.
Door het aanreiken van concrete informatie over seksualiteit aan mensen met een verstandelijke beperking, worden zij hier meer op voorbereid.
“Om als professional zo concreet mogelijk informatie over te dragen aan deze doelgroep, is het belangrijk om beeldmateriaal te gebruiken. Het werkt bijvoorbeeld niet om een bezem te gebruiken tijdens de uitleg hoe je een condoom gebruikt om veilig te kunnen vrijen”.
Seks is fijn, waarom kan dat niet voor iedereen zo zijn?
Seksualiteit hoort leuk te zijn maar volgens Erik Bosch hebben 60% van de mensen met een verstandelijke beperking te maken gehad met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dikwijls zijn mensen met een beperking minder weerbaar en minder assertief waardoor zij extra risico lopen om slachtoffer te worden van seksueel misbruik. Het is belangrijk dat dit besproken wordt door het geven van seksuele voorlichting. Berthe Lammers, die trainer seksualiteit is en eveneens door de studenten geïnterviewd werd, geeft een schrijnend voorbeeld van een vrouw waarbij zij als professional tijdens voorlichting seksueel misbruik heeft gesignaleerd. Tijdens het geven van de voorlichting liet zij de vrouw een foto van een mannelijk geslachtsdeel zien. De vrouw begon meteen met een pen op de foto te krassen. Daarop is door-onderzocht en, toen duidelijk werd dat er iets niet in de haak was, actie ondernomen.
“Mensen met een verstandelijke beperking hebben minder kennis van hun lichaam en van wat wel en niet hoort. Hiervoor is juist het geven van voorlichting van belang om deze mensen weerbaar te maken voor alle invloeden van buitenaf”, zo stellen de bijna afgestudeerde SPH-ers.
Vier “sucseksfactoren”
Het onderzoek van het bevlogen vijftal laat zien dat er vier “sucseksfactoren” zijn die bijdragen aan een goede voorlichting over seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking:
1. Pas de voorlichting aan aan het niveau van het individu. Concreet wordt daarmee bedoeld dat er rekening gehouden moet worden met de vaardigheden en het seksueel en cognitief functioneren van de cliënt. Een generiek aanbod over seksualiteit dat voor alle mensen met een verstandelijke beperking op dezelfde manier ingezet wordt, is minder geschikt. Wanneer je als professional aan de slag gaat rondom seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking, let dan op het volgende:
- Zorg voor een logische opbouw;
- Pas taalgebruik aan;
- Vraag door;
- Herhaal en vraag om bevestiging;
- Creëer een veilige sfeer;
- Bekrachtig de cliënt positief.
2. Wees concreet en visualiseer. Maak gebruik van visualisatie door middel van concreet materiaal. Cliënten houden beelden beter vast dan woorden. Woorden zijn vluchtig, ze zijn weg zodra ze zijn uitgesproken.
3. Gebruik verschillende werkvormen. Maak gebruik van verschillende werkvormen zoals foto’s, tekeningen, computeranimaties of het gebruik van voorwerpen als een kunstpenis of kunstvagina. Kijk hierbij wat aansluit bij de cliënt.
4. Steek breed in wanneer je met cliënten praat over seksualiteit. Maak gebruik van verschillende thema’s zoals bijvoorbeeld homoseksualiteit, lichamelijke ontwikkeling en hygiëne. Stem de thema’s af op de hulpvragen van de cliënt en kijk wat hiervoor nodig is.
Project SEAD
De eindconclusie van de groep beginnende professionals: “Om mensen met een verstandelijke beperking weerbaarder en bewuster te maken is goede seksuele voorlichting nodig. Daarnaast is seksuele voorlichting van belang om het taboe rondom dit onderwerp onder de aandacht te brengen”.
Project SEAD (Sexual Education for Adults with Disabilities) is een internationaal project dat zich inzet voor goede voorlichting over seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking. Om het onderwerp seksualiteit meer onder de aandacht te brengen is een internationale bewustwordingscampagne georganiseerd. Daarnaast heeft SEAD materialen ontwikkeld om adequate seksuele voorlichting te kunnen geven aan mensen met een verstandelijke beperking.
De in dit artikel genoemde studenten van de HAN te Nijmegen hebben voor SEAD onderzoek gedaan naar seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking en schreven hun bevindingen op voor Blik op Hulp. De opvattingen en voorbeelden uit dit artikel komen voort uit hun praktijkonderzoek dat zich richt op seksuele voorlichting voor mensen met een verstandelijke beperking.
Interessant artikel? Meld u dan nu aan voor onze gratis nieuwsbrief en mis nooit meer iets!
Reageren op dit artikel kan in de LinkedIn-groep van Blik op Hulp!
