“Er is meer dan alleen een professional en diens cliënt”, is de stelling van Chiel Egberts, die pleit voor meer aandacht voor ouders en familieleden binnen de hulpverlening. “Ik ben in de jaren ’70 op-geleid aan de VU en uit het allereerste inleidende college orthopedagogiek dat ik kreeg van Piet de Ruijter is me deze zin altijd bij gebleven: Dé cliënt bestaat niet; het is in de eerste plaats altijd het kind van een moeder”. De relatie tussen cliënt, ouders en hulpverlener zal centraal staan in zijn bijdrage aan het online jaarlijks congres over LVB-problematiek, waarvoor hij een video-college verzorgt.
Van wie is de cliënt?
“Ik zeg sindsdien vaak dat cliënten niet los verkrijgbaar zijn: ouders en andere familieleden komen gratis mee. Naast de vraag wie de cliënt is stel ik dus de vraag: ván wie is die cliënt? In de ruim 40 jaar die ik nu als orthopedagoog heb gewerkt, is het antwoord opvallend vaak geweest: van zijn moeder. Vooral voor begeleiders die zijn opgeleid vanuit de cliënt-staat-centraal-visie is dat vaak moeilijk te verteren.
Driehoek
Om hen te helpen heeft Chiel Egberts een model ontwikkeld waarop hij “de Driehoekskunde” heeft gebaseerd. Egberts tekent die driehoek graag zo:
Hij licht toe: “Zo zien driehoeken er vrijwel altijd uit op het moment dat een professional begint. Daarvóór was er al lange tijd een vaak zeer hechte band tussen ouders en kind. Wij professionals komen op een laat moment en vertrekken meestal weer na korte tijd. Daarom noem ik ons pas-santen. We vormen een driehoek omdat we een of meer taken van de ouders overnemen. Bij mensen met kenmerken van een licht verstandelijke beperking (LVB) zien we dat de bovenkant van de driehoek goed van zich laat horen. Het thema autonomie levert tenslotte vaak lastige dilemma’s op. Wat bijvoorbeeld als een cliënt geen contact meer met ouders wil? En wat als hij jou verbiedt om contact met zijn ouders te hebben? Of wat is wijsheid als ouders er pijnlijk naast zitten bij hun kind? Ouders vertrouwen hun kind dus aan ons toe: overdag, bijvoorbeeld als we hun kind onderwijs geven, maar ook dag en nacht, bijvoorbeeld als we in een 24-uurslocatie werken”.
Verondersteld en getoetst vertrouwen
Zeker als er sprake is van een zorgenkind is dat toevertrouwen echter allesbehalve vanzelfsprekend. De eerste en belangrijkste taak van professionals is daarom dat ze het vertrouwen van ouders weten te winnen én te behouden. Chiel Egberts: “Vooralsnog begint de driehoek zoals boven getekend met verondersteld vertrouwen. Ouders gaan ervan uit dat de informatie die ze over de professionals en diens organisatie hebben gekregen klopt met de ervaringen die zij gaan opdoen in de praktijk. De uitdaging voor professionals is dat het veronderstelde vertrouwen dus snel verandert in getoetst vertrouwen. Dan ziet de ideale driehoek er uit zoals hierbeneden”.
“De vertrouwensbasis is stabiel genoeg om de driehoek bij elkaar te houden. Dat geeft de top van de driehoek de ruimte om zichzelf te ontplooien naar vermogen. Zolang er spanning op de basis is, dus als professionals en ouders niet goed met elkaar samenwerken, is het voor de top van de driehoek riskant om een eigen mening te hebben”.
Mishandelingen
In de praktijk kan de gebrekkige samenwerking tussen hulpverleners en ouders allerlei verschijningsvormen aannemen. Met vérstrekkende gevolgen soms. “Deze week was ik bij ouders die me een hele serie foto’s lieten zien van de mishandelingen die begeleiders hun kind hadden aangedaan”, illustreert Egberts. “Ik zag af en toe een kleine verdikking of de vage afdruk van een eerdere kras. Wat ik hoorde was veel heftiger dan wat ik zag. Toen ik hun kind vroeg wat er de laatste keer nou precies was gebeurd, kregen we het verhaal niet helder. Maar voor de ouders en hemzelf was dit juist glashelder: nooit zou hij meer teruggaan!”.
Andersom
Het verhaal van de professionals was echter volledig andersom. “Zij maakten zich ernstige zorgen over het welbevinden van hun cliënt omdat zijn ouders elke behandeling blokkeerden. Sinds de cliënt bij hen woonde, was hij merkbaar vooruit gegaan en waren zowel zijn agressie als epilepsie sterk afgenomen. Helaas zochten zijn ouders telkens weer een aanleiding om hem thuis te houden. De vraag was of ik iets voor deze driehoek kon betekenen”.
Andere visie voor professionals
Maar hoe kun je dan zorgen dat zo’n gepolariseerde situatie en sfeer van vijandigheid ooit nog goed komt? “Natuurlijk moet er in alle hoeken van deze bedreigde driehoek iets gebeuren”, legt Chiel uit. “In de Driehoekskunde beginnen we vaak met deze vraag: ‘Wat kunnen deze professionals doen om ouders zover te krijgen dat ze hun kind aan hen durven toe te vertrouwen?’ Ik kijk dus niet eerst naar ouders en hun gedrag of naar de cliënt en diens gedrag of diagnose, maar naar wat de hulpverleners als passanten in deze driehoek kunnen doen. Dáár leggen deze ouders de vinger op en vooralsnog sluit ik daarbij aan. Dat doe ik door het team begeleiders op twee manieren uit te dagen. Allereerst probeer ik om ze vanuit een andere visie te laten werken. Naast dat ze zich zorgen maken over het welbevinden van hun cliënt wil ik dat ze zich inleven in wat deze ouders doormaken. Naast dat ze er willen zijn voor hun cliënt wil ik dat ze er in de eerste plaats zijn voor zijn ouders.
Dat illustreer ik graag aan de hand van deze illustratie:
De rode pijlen laten zien wat het doel van deze begeleider is: meer ruimte voor eigen keuzes van de cliënt, minder afhankelijkheid van zijn ouders, een sterkere positie in zijn driehoek. Om dat doel te bereiken kan ze twee routes kiezen: een directe en een indirecte. De meeste begeleiders hebben geleerd om de directe, de bovenroute te kiezen. Ze stimuleren de cliënt om eigen keuzes te maken, zelfregie te voeren, autonomie te verwerven. En we zien hoeveel in-spanning ze daar voor over heeft”.
Riskante strategie
Maar omdat de basis van de driehoek niet solide is, kiezen ze daarmee voor een riskante strategie. “Wat gebeurt er als ouders het niet eens zijn met die – al dan niet zogenaamde – eigen keuzes, zelfregie en autonomie? De illustratie maakt duidelijk wat er gebeurt: juist de druk die ze met al haar professionele gewicht op de driehoek zet, maakt dat de driehoek inzakt en de ouders hun kind weer naar huis halen. Daarmee is de cliënt terug bij af en blijft de professional verontwaardigd achter: ‘Waarom doen die ouders dat?! Wat een onmogelijke ouders!'”.
Nauwelijks risico’s
Vanuit de Driehoekskunde wordt er volgens Chiel Egberts heel anders naar gekeken. “Professionals komen als passanten, als laatsten in een driehoek. In plaats van het voortouw te nemen en te bepalen wat goed voor de cliënt is, doen ze er verstandiger aan om eerst goed naar ouders te luisteren. Het is immers hún kind dat ze toevertrouwen aan vreemden. De langzame benedenroute is natuurlijk een omweg, maar wel eentje met nauwelijks risico’s. En als er na verloop van tijd voldoende vertrouwen onder de driehoek is gekomen, kan duidelijk worden hoeveel eigen regie er bij de cliënt is en waar die toe leidt. Ik loop lang genoeg mee om te durven beweren dat de meeste cliënten hun leven lang aangepaste kinderen blijven. Ook in de Driehoekskunde is autonomie dus belangrijk. Maar het is het mogelijke resultaat na een gelukte samenwerking op de basis van de driehoek en niet een a priori professionele keuze”.
Maar hoe geef je dan een concreet antwoord op de vraag hoe er vertrouwen onder driehoeken komt? Daarbij staat Chiel Egberts volgende week in het vervolg op dit artikel stil middels het alfabet van de driehoekskunde. Ook zal hij daarover praten op het online congres over het werken met mensen met een LVB.
Chiel Egberts studeerde orthopedagogiek en werkte als wetenschappelijk medewerker aan de VU. Daarna was hij orthopedagoog in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Momenteel werkt Chiel samen met zijn zoon Sjoerd als orthopedagoog in hun praktijk Drienamiek.
Interessant artikel? En wil je het tweede deel niet missen? Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief!
Mee discussiëren over dit en andere artikelen kan in onze LinkedIn-groep.
